فرش یا گالی چیست؟

فرش نوعی گستردنی است که از الیاف هایی چون پنبه و پشم و حتی در برخی موارد از ابریشم می باشد و از آن معمولاً برای پوشش زمین استفاده می شود.
با گذر زمان و گسترش ذوق و سلیقه طراحان فرش نقش و نگارهای زیباتری بروی فرش های پیاده شده و امرزوه علاوه بر جنبه های پوششی جنبه تزیینی نیز دارد.

شناخت ریشه واژه فرش :

انواع گستردنی عبارتند از :
قالی -  نمد  - فرش    
در زبان پهلوی : برای قالی نفیس از واژگانی بَت یا بوپ استفاده می شد.
برای نمد و فرش از نمت استفاده می شد.
برای فرش و بستر از ویستَرک گرفته شد که در زبان امروزی به معنای گستردن است.
واژه قالی : از نام شهری به نام قالین در ارمنستان گرفته شده البته واژه قالی در فرهنگ لغت عمید از کلمه ترکی قالین به معنای فرش پرزدار گرفته شده که با نخ و پشم به رنگ های مختلف بافته شد.

تاریخچه فرش ایرانی :

تعریف قالی : به دست بافته پُرزدار و گره دار قالی می گویند.
پژوهشگران  همگی بر این باورند که قالی و قالی بافی از آسیا شروع شده و مهد اولیۀ بافت قالی مربوط به سه کشور ایران،قفقاز و ترکستان می باشد.
در انجیل  و ادبیات کلاسیک نیز یاد شده که هنر شرقی قالی بافی مدت ها قبل از میلاد مسیح شناخت شده بود.
هومر حماسه سرای معروف در سده هفتم پیش از میلاد یونان اشاره به کاناپه ای دارد که با قالی مفروش شده بود و یا سردار آتنی اشاره به این نکته داشته که ایرانیان عادت دارند روی قالی های نرم استراحت کنند.
امروزه هنر قالی بافی در شرق بسیار گسترش یافته  و باور پژوهشگران بر این است که ایرانیان نخستین قومی بودند که به قالی بافی پرداختند و در این زمینه سرآمد جهانیان شدند.
قدیمی ترین قالی دستباف بافته شده جهان قالی پازیریک است  که به هزاره پنجم وششم قبل از میلاد در آسیای مرکزی بر می گردد که توسط ایرانیان بافته شده. با گسترش تجارت در سدۀ 17 قالی های ایرانی به شکل چشمگیری به اروپای غربی شناسانده شده است.

تاریخ فرش در ایران:

پیشینه : درهم تنیدن الیاف در ایران برای تولید منسوجات به خصوص  پارچه به هزارۀ پنجم پیش از میلاد می رسد که بعد از گذشت سالیان متمادی ، تقریباً در هزاره دوم پیش از میلاد، انسان توانست چگونگی به هم ریسیدن نخ ها وساخت طناب را کشف کند که این اکتشاف زمینه ای شد برای هنر و صنعت آن دوران از جمله در هم تنیدن رشته های طناب برای تولید ریشه های فرش.

بررسی فرش های ادوار مختلف :

فرش دوره ایلخانیان و تیموریان:

فرش های این دوره زیاد شناخته شده نیستند و نقاشی های دورۀ تیموریان بیانگر خصوصیات فرش های این دوران است به عبارتی دیگر با دیدن نقش های روی قالی می توان به تمام ویژگی های بافتی و ظاهری و به طور کل تاریخچه آنها پی برد.به دلیل محدود  بودن نقاشی های بدست آمده از این دوران اطلاعات زیادی از فرش های این دوره در دست نیست.

فرش دوره صفوی :

در دوره صفویه فرش های ایرانی به بالاترین حد زیبایی و بافت خود رسیده و مورد حمایت شاهان وقت قرار گرفته ودر به رسمیت شناختن فرش ایرانی بسیار مؤثر بوده و در این دوره فرش ایرانی به عنوان کالای تجاری مورد استفاد ه قرار می گرفت.
فرش های مشهور ایرانی ،با توجه به قدمت و شهرت فرش ایرانی همچنان فرش ایرانی بین مردم ایران ناشناخته می باشد و کمتر شخصی می تواند با دیدن فرش محلی خصوصیات و ویژگی آن را بشناسد در صورتی که یک فرش بافته می شود شناسنامه آن نیز همراه فرش صادر می شود.

انواع فرش های مشهور ایرانی :

فرش ترکمن:

فرش مود خراسان:  که به شیوه قالی مشهد بافته می شود و اندازۀ آن 8 مترمربع است .
فرش مشهد : فرش های مشهد از مرغتوبیت چشمگیری برخوردار می باشد و به بازارهای غرب و انگلستان صادر می شود.
نقش های بکار رفته درفرش های مشهد عبارتند از : نقش های ترنج، اسلیمی و پیچک .

فرش زنجان :

صنعت قالی بافی در زنجان نیز قدمت  زیادی دارد و نقش قابل توجهی در صادرات فرش ایران را ایفا می کند.
فرش باصری : از ویژگی های فرش باصری استفاده از عناصر طبیعت و گیاهان و پرندگان می باشد.
فرش شیراز ونیریز : از ویژگی خاص این فرش ها استفاده از رنگ های تیره در فرش است و ساختار تارو پود آن از کتان است.
فرش بیرجند : بیرجند در میانه راه مشهد است و قالی های بیرجندی تا 20 متر مربع نیز بافته می شوند. تارو پودر آن بیشتر از پشم بوده ، در قالی های جدید از کتان بیشتر استفاده می شود اما این قالی و قالیچه ها دوام چندانی ندارد.
فرش تصویری بلوچ : طرح قالیچه بلوچی بیشتر از نقش های ترکمن  گرفته شده و بقیه ترکیبی از طرح های قالی بخش های دیگر ایرانی اند و در آنها بیشتر از رنگ های طبیعی استفاده می شود.
در سال های اخیر شاهد روند روبه رشد و جهانی شدن فرش های ایرانی هستیم و کشور های آمریکا و آلمان و امارات از مقصد های صادراتی فرش های ایرانی هستند و باعث رشد اقتصادی کشور شده است.

طرح های قالی های ایرانی چگونه است؟

1-    طرح های آثارباستانی و ابنیه اسلامی : طراحان فرش برای ایجاد نقش و نگار به روی فرش از نقوش و اشکال تزئینی بناها وعمارت ها و کاشیکاری های آن ها استفاده کرده اند البته طبق سلیقه خود تغییراتی در طرح و نقش های ایجاد کرده اند اما ساختاراصلی  حفظ شده است. از معروفترین این طرح ها می توان به گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان- مسجد امام اصفهان – تخت جمشید شیراز- طاق بستان- مسجد جامع اصفهان اشاره کرد.
2-    طرح های شاه عباسی: مبنای کاربردی  طرح های شاه عباسی، گل معروف شاه عباسی می باشد که به همراه بندهای ختایی و گاه تلفیقی با اسلیم ها انواع مختلفی از نقوش فرش را ایجاد می کنند.
3-    طرح های اسلیمی : فرم اصلی در این طرح ،گردش منظم نقوش اسلیمی است.از معروفترین آن می توان به اسلیمی دهان اژدها اشاره کرد، از دیگر نقوش اسلیمی می توان به اسلیمی افشان ، اسلیمی کهکشان، اسلیمی لچک و ترنج و... اشاره کرد.
4-    طرح های افشان : از ویژپی این طرح، رسم پیوسته و بدون انقطاع نقشه است  در این طرح همۀ بند و گل و برگ ها به صورت افشان و پراکنده اما با فاصلۀ منظم از هم قرار گرفته اند. معروفترین آن می توان به  افشان شاخه پیچ ، افشان اسلیمی ، افشان شاه عباسی وگل فرنگ و... اشاره کرد.
5-    طرح درختی : عنصراصلی در این طرح اشکال درختان و شاخ و برگ و بوته  است در کشور های اروپایی تصویر درخت را به فال نیک گرفته و آن را نشانه تداوم عمر و خوشبختی و سعادت می دانند.
6-    طرح ترکمن : زمینه این طرح ها نقوش هندسی میباشد و به صورت ذهنی بافته می شود از جمله  غزال گز،قاشقی ، آخال و....
7-    طرح گل فرنگ : مبنای این طرح گل های رنگارنگ چند پر است از جمله گل بیجار فرنگ،گل رز،گل فرنگ دسته گلیو...
8-    طرح گلدانی : مبنای این طرح گلدانی مزین به شاخه های گل است که طراحی بسیار زیبا و دلپسند دارد. اندازه های آ ن گاهی بزرگ و واحد و گاهی کوچک با ردیف های موازی است که تمام فرش را پوشش می دهد. این طرح بین بافندگان شهر های قم،تبریز، کاشان و کردستان مورد توجه است.
9-    طرح های درهم : طرحی است اصیل و زیبا که مبنای اصلی این طرح نقش ماهی را به یاد می آورد.

طرح های محرابی :

در این طرح مبنا محراب است ،مکانی که در مساجد، مکان نمازگزاردن امام  جماعت است از جمله این طرح ها: محراب با تزئینات قندیل، گلدان درختی ،درختچه های کوچک می باشد.
لازم به ذکر است که بعد ها با استفاده از طرح های محراب  فرش های سجاده ای تولید شده که هم اکنون در بسیاری از مساجد و حسینیه ها واماکن مذهبی مشاهده می شود که با این نوع فرش مفروش و مزین شده اند که ایده این طرح های فرش های مسجدی نیز توسط طراحان ایرانی مطرح و مورد استقبال قرار گرفته و در کشور های عربی نیز از این نوع فرش هابرای مساجد  نیز استفاده می شود.
10-    طرح های هندسی : کلیه نقوش از اشکال هندسی و با استفاده از خط های زاویه دار استفاده می شود.
11-    طرح های ایلی و عشایری : چون این طرح ها توسط عشایر بافته می شود نگاره ها و تزئیناتش برگرفته از ذهن قالیبافان است و قرینگی در این طرح ها بی معنی است. که این عدم قرینگی نیز خود خالق زیبایی است.