طراحی سجاده فرش

31 شهریور 1398

در زمان های قدیم در مساجد سجاده فرش هایی وجود داشت که به نام سجاده صف معروف شده بود. این اتفاق به این دلیل بود که این سجاده فرش ها سبب میشد هنگام نماز، صف های منظم تشکیل شود، و هنگامی که مردمان برای اقامه ی نماز می ایستادند، صفوف در کنار هم فضایی زیبا ایجاد کند.و به صورت هماهنگ و یکدست در کنار هم نماز اقامه می کردند.

طراحی سجاده فرش

طراحی سجاده فرش

در زمان های قدیم در مساجد سجاده فرش هایی وجود داشت که به نام سجاده صف معروف شده بود. این اتفاق به این دلیل بود که این  سجاده فرش ها سبب میشد هنگام نماز، صف های منظم تشکیل شود، و هنگامی که مردمان برای اقامه ی نماز می ایستادند، صفوف در کنار هم فضایی زیبا ایجاد کند.و به صورت هماهنگ و یکدست در کنار هم نماز اقامه می کردند.

رفته رفته طراحان هنرمند از این ایده و یکنواختی صفوف الهام گرفتند و به تولید سجاده فرش ها اقدام نمودند. طراحان در طول تاریخ با تاثیر گرفتن از مذهب، سیاست و فرهنگ این مرز و بوم نقش های زیبایی طراحی کرده اند که بافندگان ایرانی این نقوش زیبا را به دل دار قالی هک کردند.

سجاده های محرابی، از جمله طرح هایی است که قدمت آن به ورود اسلام بر می گردد و با روی آوردن افراد به اسلام طراحی آن گسترش یافت و از آنها استقبال شد.

انواع فرش سجاده ای از طاق های ایرانی الگو گرفته اند و در ابعادی کوچک برای اجرای فرایض دینی و نماز طراحی و بافته میشوند.

مقاله مرتبطسجاده فرش چیست ؟

 

فرش سجاده صف

نماز های جماعت باعث این شد که فرش های مختص به صف کردن نماز گزاران ابداع شود. و عنوان سجاده صف در صنعت فرش بافی ایران ماندگار شد

منظور از سجاده صف این است که فرش های ردیفی محرابی در پشت سرهم، ردیفی تکرار می شود که جای هر نمازگزار را مشخص می کند.

سجاده فرش ها در عرض و طول تکرار شده و مثل پازل و صفحه ی شطرنجی تمام حسینیه یا مسجد را پر می کند و اگر شما از بالا یا روبرو به صفوف نمازگزاران نگاه کنید از نظم موجود میان آنها لذت می برید.

 

این طرح به قدری مورد استقبال نمازگزاران و مسلمانان است، که به کشورهای دیگر نیز صادرمیشود و هم اینکه انان در زمینه ی طراحی سجاده فرش ها فعالیت می کنند .

کشورهای اسلامی مانند: ترکیه، هند و نواحی ترکستان شرقی از سجاده فرش ها الگو برداری کرده اند. با این تفاوت که طراحان این مناطق، طرح محرابی این فرش ها را با الگوها و فرهنگ مربوط به اقلیم خود طراحی می کنند و میبافند.

 

سجاده صف برای اولین بار در کدام کشور به کار گرفته شد؟

برای پاسخ به این سوال باید به مستندات تاریخی رجوع کرد، برای اولین بار طاق و طاق نما که یکی از عناصر زیبای معماری است در معماری ایلامی به کار گرفته شد، و بعد از سال ها اشکانیان آن را به احیا کردند. و با توجه به منابع موجود در برخی سفرنامه ها که در آن به سجاده صف ها اشاراتی شده است، میتوان مدعی شد که سجاده صف برای اولین بار به وسیله ی ایرانیان به کار گرفته شده است.

و از مهم ترین عللی که سبب استفاده و بافت این گونه طراحی ها شده است، ایجاد نظم و وحدت در بین نمازگزاران بوده است.

در دوران ما قبل اسلام، هنرمندان هنرهای صناعی، با الگو گرفتن از نقوش و ترکیب بندی های پیش از اسلام، علی الخصوص دوران ساسانی، آثار خود را تزیین می کردند. که در آثار ایرانی کمتر آثار اسلامی هویدا بود.

اما به تدریج با ورود اسلام به ایران، کتیبه هایی مبنی مضامین قرآنی، احادیث، و ...با خطوط کوفی بر حاشیه ی پارچه ها و ظروف اسلامی خودنمایی کردند.

در ادامه به وجود اسناد و شواهدی از این دوران شاهد ابداعی تازه در هنرهای فرش بافی ایران هستیم.

 

برپایی نماز به صورت فردی و گروهی باعث تولید فرش های سجاده ای (فرش های محرابی) شد که مورد استقبال تازه ی مسلمانان قرار گرفت.

بافندگان فرش در نواحی مختلف ایران به ویژه در قسمت های شرقی زیراندازهایی مخصوص نماز با عناوینی چون مصلای نماز یا سجاده نماز کردند که با گذر زمان، و نیاز به طرح های جدید، خلاقان در این عرصه اقدام به طراحی طرح های گوناگون از سجاده فرش کردند.

سجاده فرش ها متشکل از چندین طاق محراب است که در ردیف های افقی و عمودی قرار گرفته اند، و برای پرپایی نماز جماعت مناسب هستند. هر کدام از این طاق ها جایگاه نمازگزاران را نشان می دهد.

در آخر لازم به ذکر است که ابتدا برای اولین بار در ایران با الهام گرفتن از طاق و طاق نماها در معماری ایلامی سجاده صف ها طراحی و بعدها با امدن اسلام به ایران و طراحی معماری مساجد، طراحان فرش با الگو برداری از محراب یا رواق های مساجد، فرش های سجاده را طراحی کردند.

 

معرفی اجمالی نقش محراب در سجاده صف

یکی از محققان به نام علی حصوری اعتقاد دارد که طرح محرابی ریشه در معابد مهری دارد، و اگر حاشیه های آن هراتی یا دوستکامی باشد، با مهر و آیین مهر ارتباط دارد.

 

طرح قالیچه ویژه ی نماز

در متن این قالیچه نقش محراب (جای امام مسجد) قرار دارد و در بالا با منحنی یا خطی گردان سمت قبله نمایان شده است.

 

علت طرح های ساده ی محراب

با توجه به دستورات دینی، محیط نماز و مسجد باید عاری از هر گونه تجملات و حواس پرتی باشد.به همین دلیل نقوش طرح های محراب باید ساده و بدون طرح شکار و حیوانات و خون و خون ریزی باشد و زیبایی گلها و نقوش در دل آن نمایانگر بهشت موعود باشد و ان را در ذهن خواننده القا کند.

 

در طرح محرابی و طاقی سجاده فرش، در بالای فرش دو لچک قرار دارد که حالت طاق را در متن فرش ایجاد میکند و جهت طاق جهت قبله را نمایان میکند. طراحان فرش از مدخل ورودی مسجد الهام گرفته و از ان برای ورود از محلی به محل دیگر استفاده کرده اند. به گونه ای که حالت طاقی و مدخل ورودی ان چنین بیان می کند که نماز گزار از دنیای مادیات وارد دنیا معنویات می شود.

 

جایگاه سجاده فرش در هنر فرشبافی ایرانیان

هنرمندان ایرانی در طول تاریخ با بهره از اثار پیشینیان خود موفق به خلق طرح های متنوعی شده اند که هر کدام جدای از اینکه ظاهر زیبایی دارند، طراحی انها از ریشه معنا و مفهومی دارد .

قدیمی ترین فرش مزین شده به طرح سجاده، قالی سلجوقی بدست امده از مسجد علاء الدین قونیه می باشد. که در موزه ی آثار ترک و اسلام استانبول نگهداری می شود.

ترکیب بندی ایجاد شده در متن قالی یادآور گنبد و مناره های اطراف آن است که طاق ان نیز مشابه سجاده های معاصر اقوام بلوچ و ترکمن ساکن در نواحی شرقی خراسان و گلستان بافته شده است.

نقش قندیل موجود در سایر هنرهای صناعی ایران که قدیمی تر از این اثر است قابل مشاهده است.

قدیمی ترین نقش مایه قندیل در هنر ایرانی متعلق به سنگ قبری از جنس کاشی فیروزه ای است که از شهر همدان به دست آمده است.

 

دو احتمال در مورد ان وجود دارد:

اول از همه اینکه فرش در نواحی شرقی ایران بافته و به مسجد علاء الدین قونیه اهدا شده است.

دوم اینکه بخارا یکی از مناطق مهم تولید سجاده در قرون اولیه ی اسلامی بوده است.

 

 

دوران صفویان

در دوران صفویان به دلیل اقتدار و امنیت و یکپارچگی حکومت، و همچنین حمایت شاهان صفوی از صنایع ایرانی ، شاهد رونق و شکوفایی هنرهای ایرانی از جمله فرش هستیم، که از این دوران حدود 1500 تا 2000 تخته فرش به دست آمده که مقدار اندکی از آن دارای طرح محراب است و قدیمی ترین سجاده فرش به جا مانده از دوران صفویه متعلق به موزه ی ایران است.

هنر سجاده بافی در کشورهایی مثل هند و ترکیه نیز قابل مشاهده است.

 

نتیجه گیری:

با ورود اسلام به ایران هنرمندانی که تازه مسلمان شده بودند. برای طراحی طرح های جدید، سعی کردند که طرح های متناسب با طرح های اسلامی برای طراحی سجاده صف و فرش های سجاده ای استفاده کنند.